Publieke waarden, ethisch verantwoord en evidencebased

UWV is er voor iedereen. Met het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW) hebben we nieuwe afspraken gemaakt om onze sturing en verantwoording meer in overeenstemming te brengen met publieke waarden. In dat kader maken we een beweging naar waardengedreven werken en sturen. De beslissingen die we nemen in ons werk hebben altijd, direct of indirect, gevolgen voor burgers en bedrijven en moeten dan ook moreel juist, rechtmatig en toereikend zijn.

Ontwikkelingen zoals de kinderopvangtoeslagaffaire zorgen ervoor dat de maatschappij explicieter van UWV verlangt dat ethische dilemma’s bespreekbaar zijn. Ethische beraadslaging is daarom expliciet meegenomen in onze sturingsafspraken met het ministerie van SZW. We verbeteren onze dienstverlening zo veel mogelijk op basis van wetenschappelijke kennis en inzichten (evidencebased). Wat de organisatieonderdelen en kenniseenheden de komende jaren samen gaan onderzoeken, is vastgelegd in de UWV Kennisagenda. Die sluit nauw aan bij de UWV‑strategie.

Ethische beraadslaging

Binnen UWV kennen we verschillende methodieken om ethische dilemma’s te bespreken:

• Perspectiefcirkel bij de Maatwerkplaats: Onze Maatwerkplaatsen maken gebruik van de zogeheten perspectiefcirkel. De Maatwerkplaats zorgt ervoor dat alle bij een aangedragen probleem benodigde expertises samenkomen en vanuit drie perspectieven (juridisch, economisch en maatschappelijk) tot een gewogen oplossing komen. Een voorbeeld van hoe de Maatwerkplaats met deze werkwijze op zoek gaat naar structurele oplossingen is opgenomen in paragraaf Persoonlijk contact en maatwerk, onder het kopje Maatwerkplaats.

• Commissie Data Ethiek: We werken datagedreven, op een ethisch verantwoorde en transparante manier. De Commissie Data Ethiek adviseert hierover. Deze commissie adviseert organisatieonderdelen over ethische dilemma’s bij de ontwikkeling en het gebruik van datatoepassingen met algoritmes die cliënten en afnemers kunnen raken. Hiervoor is een proces ontwikkeld waarbij dialoogsessies en instrumenten ingezet kunnen worden, zoals het Impact Assessment voor Mensenrechten bij de inzet van Algoritmes (IAMA) van de Rijksoverheid en het door UWV ontwikkelde Kompas Data Ethiek (zie paragraaf ICT, informatiebeveiliging en privacy, en gegevensverwerking, onder het kopje Bewust datagedreven werken). Het Expertteam Data Ethiek ondersteunt de datatoepassingseigenaar tijdens dit proces en heeft in de afgelopen maanden met diverse eigenaren hierover overleg gevoerd. In de afgelopen maanden hebben we het proces verder uitgewerkt, een IAMA‑hulpmiddel ontwikkeld en een eerste versie opgesteld van het Kader GenAI (zie ook paragraaf ICT, informatiebeveiliging en privacy, en gegevensverwerking, onder kopje Artificiële intelligentie). De commissie heeft twee casussen inhoudelijk besproken en hiervoor enkele aanbevelingen opgesteld. Per 1 augustus 2024 hebben we een strategisch adviseur data‑ethiek aangesteld.

• Commissie Ethiek: Onze Commissie Ethiek bespreekt belangrijke morele dilemma’s en nodigt regelmatig ook medewerkers uit om aan de hand van casuïstiek uit de praktijk mee te denken en te praten over morele dilemma’s. In juni heeft de commissie gesproken over de veiligheid en kwetsbaarheid van leidinggevenden. Tegenwoordig ervaren meer leidinggevenden dat een medewerker aanspreken op diens functioneren of gedrag kan leiden tot een klacht of melding van die medewerker over bijvoorbeeld intimidatie, machtsmisbruik of pesten door de leidinggevende. Mede aan de hand van casuïstiek en de beginselen van ethisch leiderschap en ethisch vakmanschap is gesproken over de vaardigheden die leidinggevenden nodig hebben om medewerkers professioneel aan te spreken op hun gedrag en functioneren, en over ondersteuning daarbij door medeleidinggevenden, het hogere management en diverse loketten.

• Methode morele oordeelsvorming: Binnen ons organisatieonderdeel Sociaal‑medische zaken (SMZ) is begin dit jaar een leertraject gestart om het morele leerproces en de ethische beraadslaging tot een vanzelfsprekend onderdeel van het dagelijkse werk te maken. Sinds de start zijn ongeveer zestig SMZ‑medewerkers begonnen met de eerste modules. Inmiddels hebben er diverse morele beraden plaatsgevonden. Op basis van de uitgevoerde morele beraden is de directie van onze divisie SMZ tot de conclusie gekomen dat de ontwikkeling van morele oordeelsvorming een basisvoorwaarde is voor alle speerpunten en beleid. Ook andere organisatieonderdelen hebben belangstelling geuit voor deelname aan het leertraject over morele oordeelsvorming; twee nemen inmiddels deel. Verder nemen twee leden van onze Centrale Cliëntenraad en de NVVG deel aan enkele modules.

• UWV-brede borging methode morele oordeelsvorming: Vanwege de brede belangstelling voor de methode morele oordeelsvorming is de behoefte ontstaan om dit initiatief ook bestuurlijk binnen UWV te borgen. In mei is besloten om de methode voor morele oordeelvorming en moresprudentie UWV‑breed te gebruiken als gemeenschappelijke methodiek voor het bespreken van morele dilemma’s en professionele zorgen, omdat deze methode breed toepasbaar is op verschillende soorten morele vraagstukken en ethische dilemma’s. Momenteel stellen we een UWV‑breed programma op voor een leertraject over morele oordeelsvorming, op basis waarvan we ook het inkooptraject van opleidingen over moreel beraad binnen UWV zullen starten.

Eén kennisorganisatie

Verschillende organisatieonderdelen en kenniseenheden werken samen aan het ontwikkelen en ontsluiten van kennis over de werking van de sociale zekerheid, de arbeidsmarkt en onze dienstverlening. We werken aan verschillende onderzoeken binnen de zes UWV‑brede kennisthema’s uit de UWV Kennisagenda 2022–2025: Met ondersteuning aan het werk, Preventie en werkloosheid, Sociaal‑medisch en arbeidskundig handelen, Doenvermogen, Lerende organisatie en het in 2024 toegevoegde thema Bestaanszekerheid. We verwijzen op diverse plekken in dit verslag naar onderzoeken die in de eerste acht maanden van 2024 zijn verschenen en vermelden daar dan bij hoe inzichten uit die onderzoeken ons helpen om te werken aan onze dienstverlening. In juni wisselden externe experts en UWV‑medewerkers tijdens een symposium kennis en ervaringen uit over hoe UWV kan werken aan doenlijker processen voor cliënten, zodat die meer grip kunnen krijgen op hun (financiële) situatie. Diverse kenniseenheden en experts van diverse organisatieonderdelen hebben samen gewerkt aan de doorontwikkeling van de doenlijkheidsanalyse van uitvoeringsprocessen. Hiermee kunnen we vanuit gedragswetenschappelijk perspectief in kaart brengen hoe doenlijk een concreet uitvoeringsproces voor cliënten is en welke aandachtspunten er zijn, zodat we gericht verbeteringen kunnen aanbrengen die het proces doenlijker maken voor cliënt en UWV. In 2024 zijn er bijvoorbeeld doenlijkheidsanalyses gedaan voor het proces van invorderen en voor het proces om een digitaal verzekeringsbewijs op te vragen.