Risicogerichte handhavingsaanpak
De meeste mensen willen zich aan de regels houden. We handelen daarom vanuit vertrouwen. We leggen mensen die van ons een uitkering ontvangen uit wat ze van ons mogen verwachten en ook wat wij van hen verwachten. Dit vertrouwen vormt ook het uitgangspunt van het wetsvoorstel Handhaving sociale zekerheid, dat enerzijds de mogelijkheid biedt om passend te reageren op een fout of een kleine overtreding en anderzijds om effectief op te treden wanneer mensen bewust de regels overtreden. We hebben in oktober 2023 de uitvoeringstoets van dit wetsvoorstel afgerond. Het wetsvoorstel is nog niet ingediend bij de Tweede Kamer. We blijven met het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW) in gesprek over de doorontwikkeling van het wetsvoorstel en de bijbehorende lagere regelgeving.
Om ons te kunnen richten op situaties waarin er gegronde redenen zijn om regelovertreding te vermoeden, maken we gebruik van een risicogerichte aanpak. Na eerdere onderzoeken naar de misbruikrisico’s in de belangrijkste socialeverzekeringswetten die we uitvoeren, zijn in september onderzoeken gestart naar de misbruikrisico’s in de polisadministratie en de Faillissementswet. Het proces van risicobeheersing gaat daarna een volgende fase in. Wetswijzigingen, veranderingen in de populatie of ontwikkelingen in de samenleving kunnen leiden tot een andere inschatting van risico’s, waardoor ook aanpassing van de beheersmaatregelen nodig kan zijn. We gaan de geïdentificeerde risico’s daarom jaarlijks herijken. Als daar aanleiding toe is, doen we elke vier jaar een uitgebreide toets.
Gebruik van risicoscans
Risicoscans zijn een belangrijk onderdeel van onze toezichts‑ en handhavingsstrategie. We zoeken daarvoor met data‑analyse naar combinaties van gedragskenmerken die mogelijk samenhangen met een verhoogde kans op regelovertreding. De signalen die deze scans opleveren worden vervolgens door medewerkers nader onderzocht. Zo kunnen zij gerichter hun werk doen. De toepassing van data in de risicoscans brengt een grote verantwoordelijkheid met zich mee. Het is onze nadrukkelijke bedoeling deze instrumenten in te zetten met de juiste balans tussen enerzijds aandacht voor privacy van cliënten en anderzijds effectief toezicht en handhaving. Ook doen we er alles aan om vooroordelen te voorkomen. Daarvoor hebben we een zorgvuldige aanpak om risicoscans te ontwikkelen en toe te passen, waarbij onder andere de Commissie Data Ethiek risicoscans toetst aan de hand van ons Kompas Data Ethiek. In februari 2023 bleek desondanks dat we voor een van de risicoscans, die voor Verblijf buiten Nederland, voor één kenmerk gebruikmaakten van gegevens die niet rechtmatig verkregen waren. We hebben het gebruik van deze scan toen stopgezet. We zijn een lerende organisatie en vinden het dan ook belangrijk dat we leren van onze fouten. Daarom houden we de kenmerken van de andere twee risicoscans waarmee we werken, de risicoscan Verwijtbare werkloosheid en de Sollicitatiescan (voor meer informatie over deze scan zie paragraaf Intensivering werkzoekenden‑ en werkgeversdienstverlening), nu nog eens zorgvuldig tegen het licht. Dit doen we onder andere met een externe toets op rechtmatigheid en proportionaliteit en een herijking van de gegevensbeschermingseffectbeoordeling.
Risicoscan Verblijf buiten Nederland stopgezet
Mensen met een WW‑uitkering mogen niet zonder toestemming van UWV in het buitenland verblijven, omdat ze dan niet beschikbaar zijn voor de arbeidsmarkt. Medio 2022 hebben we de risicoscan Verblijf buiten Nederland in gebruik genomen. Deze risicoscan maakte onder andere gebruik van IP‑gegevens die werden verzameld via cookies. IP‑gegevens die erop wijzen dat een WW‑cliënt vanuit het buitenland inlogt op uwv.nl werden daarbij, in combinatie met andere factoren, beschouwd als een signaal om nader onderzoek in te stellen. Voordat we de risicoscan in gebruik namen, hebben we, in nauw overleg met het ministerie van SZW, een uitgebreid en zorgvuldig proces doorlopen waarbij met diverse toetsen en onderzoeken (ook extern) is nagegaan en gevalideerd of deze risicoscan rechtmatig was. In het derde kwartaal van 2022 ontstond er echter toch twijfel over de rechtmatigheid, omdat het verzamelen en gebruiken van IP‑gegevens via cookies voor de risicoscan mogelijk niet voldeed aan de wet. We hebben toen besloten om alternatieven te verkennen en aanvullend juridisch advies in te winnen bij een advocatenkantoor. Mede op basis van dat advies hebben we het gebruik van de risicoscan in februari 2023 stopgezet. De minister heeft de Tweede Kamer hierover in maart mondeling en in juni ook schriftelijk geïnformeerd. Ook alle naar aanleiding van de risicoscan gestarte onderzoeken hebben we gestaakt. Bovendien gaan we alle beslissingen die zijn genomen naar aanleiding van een signaal uit deze risicoscan terugdraaien. Dit geldt zowel voor alle 703 opgelegde boetes als de 414 uitgedeelde waarschuwingen en de 798 beslissingen om uitkeringen terug te vorderen. In totaal gaat het om een bedrag van € 2,7 miljoen. We zijn nu bezig met de voorbereidingen voor deze herstelactie en verwachten in het tweede kwartaal van 2024 te kunnen starten met het terugdraaien van de beslissingen. We bekijken momenteel wat mogelijke alternatieve werkwijzen zijn; in de tussentijd blijven we op traditionele wijze handhaven op ongeoorloofd verblijf met een uitkering in het buitenland.
Risicoscan Verwijtbare werkloosheid
Met de risicoscan Verwijtbare werkloosheid proberen we te voorkomen dat we uitkeringen toekennen aan mensen die daar geen recht op hebben omdat ze verwijtbaar werkloos zijn. UWV‑medewerkers stellen naar signalen uit de risicoscan altijd nader onderzoek in. Gebleken is dat het aantal WW‑aanvragen dat wordt afgewezen omdat de aanvrager verwijtbaar werkloos is of heeft nagelaten om passende arbeid te behouden, sinds de ingebruikneming van de risicoscan is toegenomen met 0,8 procentpunt. Uit een kwaliteitscontrole van de afhandeling van signalen uit deze risicoscan kwam naar voren dat medewerkers niet altijd hoor en wederhoor volledig toepassen, terwijl dat wel de bedoeling is. We hebben in september 2023 maatregelen getroffen die ervoor moeten zorgen dat dat voortaan wel goed gebeurt.
Risicogericht prioriteren van meldingen
Om de bruikbaarheid van externe signalen over misbruik en oneigenlijk gebruik beter te kunnen bepalen, ontwikkelen we een applicatie waarmee we meldingen risicogericht kunnen prioriteren. Met deze applicatie kunnen we signalen inlezen, verrijken en prioriteren voordat medewerkers ermee aan de slag gaan. In het eerste kwartaal van 2024 nemen we een eerste versie van deze applicatie in gebruik. Tegelijkertijd ontwikkelen we de applicatie door.
Onderzoek export van uitkeringen naar Slowakije stopgezet
In mei 2022 zijn we een onderzoek gestart naar mogelijk georganiseerde fraude met Ziektewet‑uitkeringen die werden geëxporteerd naar Slowakije. Het ging om personen die via een uitzendbureau werkten en die zich na enkele dagen ziek meldden. Vervolgens werd de uitkering geëxporteerd naar een woonadres in het buitenland. Uit onderzoek van onze accountantsdienst bleek dat tijdens het fraudeonderzoek intern expliciet navraag is gedaan naar vergelijkbare situaties waarin sprake was van iemand met een woonadres in Slowakije. Hiermee is het gelijkheidsbeginsel (het principe dat iedereen gelijke rechten heeft en recht heeft op een gelijke behandeling) geschonden. Daarom hebben we in juli 2023 onderzoeken naar meldingen die na 1 september 2022 zijn gedaan, stopgezet. UWV is een lerende organisatie, ook wanneer het gaat om de inzet van data in handhaving en het voorkomen van fraude en misbruik met uitkeringen. Ervaringen en lessen die opgedaan zijn in het onderzoek naar deze vorm van Ziektewet‑fraude nemen we mee in de evaluatie en verbetering van ons werk. Daarnaast nemen we maatregelen om het werkproces van de Ziektewet minder vatbaar te maken voor fraude. Er wordt nog onderzocht wat voor gevolgen het staken van het onderzoek heeft voor de al vastgestelde sancties.