Publieke waarden, ethisch verantwoord en evidencebased

UWV is er voor iedereen. Met het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW) hebben we nieuwe afspraken gemaakt om onze sturing en verantwoording meer in overeenstemming te brengen met publieke waarden. In dat kader maken we een beweging naar waardengedreven werken en sturen. De beslissingen die we nemen in ons werk hebben altijd, direct of indirect, gevolgen voor burgers en bedrijven en moeten dan ook moreel juist, rechtmatig en toereikend zijn.

Recente ontwikkelingen zoals de kinderopvangtoeslagaffaire zorgen ervoor dat de maatschappij explicieter van UWV verlangt dat ethische dilemma’s bespreekbaar zijn. Ethische beraadslaging is daarom expliciet meegenomen in onze sturingsafspraken met het ministerie van SZW (zie paragraaf Samenwerken om te komen tot uitvoerbaar beleid). We verbeteren onze dienstverlening zo veel mogelijk op basis van wetenschappelijke kennis en inzichten (evidencebased). Wat de organisatieonderdelen en kenniseenheden de komende jaren samen gaan onderzoeken, is vastgelegd in de UWV Kennisagenda. Die sluit nauw aan bij de UWV‑strategie.

Waardengedreven werken en sturen

We willen meer menselijke maat en waar nodig maatwerk toepassen in onze dienstverlening. Dat betekent dat we veel meer moeten gaan werken en sturen vanuit de waarden die we kunnen toevoegen voor cliënten, werkgevers en de maatschappij. Waardengedreven werken en sturen betekent dat we een omslag moeten maken van handelen vanuit systemen, procedures en regels naar handelen vanuit waarden en de bedoeling van de wet. En dat we niet alleen sturen op het behalen van afgesproken aantallen en normen, maar ook nadrukkelijk oog hebben voor de mensen voor wie we de norm niet halen of die anderszins buiten de boot vallen. Tegelijkertijd komen dan knelpunten en kansen op verbetering tijdig in beeld en kunnen we onze dienstverlening waar nodig aanpassen. Daar hoort ook een doorlopende cyclus van leren, evalueren en verbeteren bij. Om sneller resultaten te kunnen behalen stappen we over op kwartaalsturing. We verwachten dat we daarmee niet alleen beter en in afstemming met elkaar kunnen prioriteren en capaciteit inzetten waar dat nodig is, maar ook opgaves in behapbare porties kunnen opdelen om die vervolgens sneller gezamenlijk te realiseren.

Ethische beraadslaging

Binnen UWV kennen we verschillende methodieken om ethische dilemma’s te bespreken. We zijn bezig om deze methodieken steeds vanzelfsprekender en toegankelijker in te bedden in onze dienstverlening. In 2023 zijn binnen UWV diverse ethische dilemma’s besproken en initiatieven genomen om de bestaande methodieken meer bekendheid te geven, breder in te zetten en verder te ontwikkelen:

• Perspectiefcirkel bij de Maatwerkplaats: Onze Maatwerkplaatsen maken gebruik van de zogeheten perspectiefcirkel. De Maatwerkplaats zorgt ervoor dat alle bij een aangedragen probleem benodigde expertises samenkomen en vanuit drie perspectieven (juridisch, economisch en maatschappelijk) tot een gewogen oplossing komen. Een aantal voorbeelden van deze werkwijze is opgenomen in paragraaf Meer menselijke maat en maatwerk, onder het kopje Maatwerkplaats.

• Commissie Data Ethiek: We werken datagedreven, op een ethisch verantwoorde en transparante manier. De Commissie Data Ethiek waakt hierover. Deze commissie adviseert organisatieonderdelen over ethische dilemma’s bij de ontwikkeling en het gebruik van datatoepassingen met algoritmes die burgers kunnen raken. Hiervoor wordt een ethisch impactassessment doorlopen waarbij het door UWV ontwikkelde Kompas Data Ethiek (zie paragraaf ICT en informatiebeveiliging en privacy, onder het kopje Bewust datagedreven werken en deel 2 van dit jaarverslag, paragraaf ICT, informatiebeveiliging en privacy, en gegevensverwerking, onder het kopje Data‑ethiek en algoritmen) als belangrijkste kader dient. Daarnaast wordt naar nationale en internationale kaders gekeken, zoals het Impact Assessment voor Mensenrechten bij de inzet van Algoritmes (IAMA) van de Rijksoverheid. Het Expertteam Data Ethiek ondersteunt de datatoepassingseigenaar bij het ethisch impactassessment. Het assessment wordt vervolgens besproken in de commissie en voorzien van een advies. De Commissie Data Ethiek heeft in 2023 over 6 door UWV gebruikte algoritmetoepassingen advies uitgebracht; de risicoscan Verwijtbare werkloosheid, de Werkverkenner, de maatwerkscan Van WW naar bijstand, de Sollicitatiescan, de Medische rapportageassistent en de Culturele barometer. Het expertteam gaat met organisatieonderdelen het gesprek aan over datatoepassingen die ontwikkeld worden, zodat ethische aspecten zo vroeg mogelijk in de ontwikkeling worden meegenomen. In 2023 heeft het team gesprekken gevoerd over de applicatie Kunstmatig intelligente analyseraadpleegassistente (KIARA), die met behulp van kunstmatige intelligentie documenten volledig geautomatiseerd kan analyseren, en over de medische rapportageassistent. In 2024 zullen we de governance van de Commissie Data Ethiek optimaliseren.

• Commissie Ethiek: Onze Commissie Ethiek bespreekt belangrijke morele dilemma’s en nodigt regelmatig ook medewerkers uit om aan de hand van casuïstiek uit de praktijk mee te denken en te praten over morele dilemma’s:

• • Eind maart 2023 besprak de commissie de diversiteitsdoelstellingen die UWV hanteert voor managers en medewerkers. Wat zijn de beste manieren om deze doelstellingen te behalen en zou een verbreding van deze doelstellingen in de rede liggen? De diversiteitsdoelstellingen hebben namelijk betrekking op geslacht, etniciteit en leeftijd, maar niet op factoren als handicap/arbeidsbeperking, sociaal‑economische achtergrond, seksuele gerichtheid en genderidentiteit. Hoe kan het gesprek over het (verder) bevorderen van diversiteit binnen de organisatie op een goede manier worden gevoerd, vanuit een open houding en met respect voor ieders mening?

  • De Commissie Ethiek besprak eind juni het belang van een open gedachtewisseling in relatie tot het belang om respectvol met elkaar om te gaan. Dat deed ze naar aanleiding van de aard en toon van een aantal reacties van UWV‑medewerkers op artikelen op het UWV‑intranet. Er zijn oplossingsrichtingen verkend die gericht zijn op zowel bewustwording als op het stellen en handhaven van grenzen. Begin december is de commissie dieper op dit onderwerp ingegaan, in aanwezigheid van een lid van de externe Commissie Integriteit Deskundigen en een van de trainers van het bureau dat binnen UWV de trainingen Ethisch leiderschap verzorgt. Tijdens deze bijeenkomst is onder andere gesproken over het belang van dialoog en verbinding – niet alleen op het intranet, maar vooral ook op de werkvloer – en de rol die leidinggevenden daarbij kunnen vervullen.

  • In september 2023 heeft de commissie het concept besproken van het Kader omgangsvormen, waarin het hoofdstuk over omgangsvormen uit de UWV‑gedragscode nader is uitgewerkt aan de hand van de volgende drie categorieën van gedrag: ongepast, ongewenst en ontoelaatbaar. Om medewerkers praktisch te ondersteunen zijn bij het kader handreikingen gemaakt. Die geven betrokkenen, leidinggevenden en getuigen concrete tips en handvatten hoe te handelen als zij gedrag zien, horen of ervaren waarvan zij last hebben en/of dat niet past binnen onze organisatie. De commissie heeft aan de hand van het kader diverse praktijkvoorbeelden besproken en op basis daarvan aangegeven het een nuttig en praktisch hulpmiddel te vinden.

• Methode morele oordeelsvorming: Binnen ons organisatieonderdeel Sociaal‑medische zaken is een moreel leertraject gestart om het morele leerproces en de ethische beraadslaging tot een vanzelfsprekend onderdeel van het dagelijkse werk te maken. Zo kunnen sinds maart 2023 medewerkers van dit organisatieonderdeel via een speciaal daarvoor bedoeld e‑mailadres ondersteuning vragen bij hun morele dilemma’s. Ook is er een ambassadeursnetwerk gestart om de waarde van morele oordeelsvorming voor zowel cliënten als UWV‑medewerkers uit te dragen. Daarnaast hebben er verschillende beraadslagingen over morele oordeelsvorming plaatsgevonden, onder andere in de aanloop naar de vereenvoudigde WIA‑claimbeoordeling voor 60‑plussers (zie paragraaf Sociaal‑medische dienstverlening) en over het eventuele toekomstige gebruik van kunstmatige intelligentie bij beoordelingen. De hulp die vanuit UWV‑district Noord‑Holland Noord aan UWV‑district Noord is geboden om de achterstanden bij de WIA‑claimbeoordelingen terug te dringen, is geëvalueerd en geanalyseerd met de methodiek van ethische beraadslaging. Aan de hand van de uitkomsten zijn verschillende morele vraagstukken geformuleerd. In overleg met betrokkenen wordt bepaald welke morele vraagstukken met voorrang worden onderzocht. Het moreel leertraject is inmiddels ook opengesteld voor medewerkers van andere organisatieonderdelen. Ook twee leden van onze Centrale Cliëntenraad nemen deel aan enkele modules.

Eén kennisorganisatie

Verschillende organisatieonderdelen en kenniseenheden werken samen aan het ontwikkelen en ontsluiten van kennis over de werking van de sociale zekerheid, de arbeidsmarkt en onze dienstverlening. In 2023 hebben we gewerkt aan ruim twintig verschillende onderzoeken binnen de vijf UWV‑brede kennisthema’s uit de UWV Kennisagenda 2022–2025: Met ondersteuning aan het werk, Preventie en werkloosheid, Sociaal‑medisch en arbeidskundig handelen, Doenvermogen en Lerende organisatie. We verwijzen op diverse plekken in dit jaarverslag naar onderzoeken die in 2023 zijn verschenen. Vanuit de leerstoel Academisering van de Verzekeringsgeneeskunde is een vierjarig promotieonderzoek afgerond over het ontwerpen van een triage‑instrument voor UWV‑professionals dat inzicht geeft in belemmerende en bevorderende factoren voor terugkeer naar werk. Hieraan gekoppeld is een beslissingsondersteunend model dat onze arbeidsdeskundigen en adviseurs intensieve dienstverlening helpt om cliënten met een WIA/WGA‑uitkering de voor hen best passende dienstverlening aan te bieden.

In het kader van leren van het buitenland hebben we in acht Europese landen geïnventariseerd welke criteria voor arbeidsongeschiktheid worden gehanteerd en welke stappen worden genomen tijdens het proces van claimbeoordeling op arbeidsongeschiktheid door de cliënt en professional. De resultaten van dit onderzoek dienen als input voor de OCTAS (zie ook paragraaf Sociaal‑medische dienstverlening). In 2023 hebben we, in nauw overleg met het ministerie van SZW, voorbereidingen getroffen voor een langdurig onderzoek naar de effectiviteit van de inspanningsplicht voor de WW. In dit onderzoek zullen drie varianten voor de invulling van het solliciteren worden gevolgd tot twee jaar na instroom in de WW. Op basis van dit onderzoek kan worden bepaald of de wettelijke regels bijgesteld moeten worden.

Op ons nieuwe webportaal voor kennis en cijfers hebben wij de zichtbaarheid en vindbaarheid van onze publicaties vergroot. We publiceerden er in 2023 onder andere nieuwe rapporten over de inzet van verschillende technologieën voor duurzame inzetbaarheid op de arbeidsmarkt (zie ook deel 2 van dit jaarverslag, in paragraaf Voorzieningen en re‑integratiediensten, onder het kopje Innovatieve technologische toepassingen in het voorzieningenpakket) en 9 UWV Kennisverslagen. In oktober verscheen een UWV Kennisverslag over de inspanningen van UWV om meer rekening te houden met het doenvermogen van cliënten: het vermogen om een plan te maken, in actie te komen en vol te houden wanneer het tegenzit. UWV ondersteunt mensen bij ingrijpende gebeurtenissen, zoals ziekte of werkloosheid, en vraagt hun daarbij ook om acties. Het is belangrijk dat deze gevraagde acties aansluiten bij hun doenvermogen: ze moeten de wet niet alleen kennen maar ook kunnen doen. Door beleid en uitvoeringsprocessen doenlijker in te richten, wordt UWV toegankelijker en kan het cliënten beter ondersteunen.

Met onze arbeidsmarktinformatie waren we bijna wekelijks in de media. We hebben een aantal impactvolle publicaties uitgebracht, die onze eigen en andere professionals en stakeholders handelingsperspectief boden. Zo hebben wij werkgevers laten zien aan welke knoppen zij kunnen draaien om vanuit 34 (deel)oplossingsrichtingen de knelpunten op een zeer krappe arbeidsmarkt het hoofd te bieden. Voor werkzoekenden en werkenden, op zoek naar een nieuwe of andere baan, hebben wij in beeld gebracht welke kansen er zijn om die baan ook te vinden. Met de 35 regionale edities van onze jaarlijkse publicatie Regio in Beeld hebben wij voor bestuurders en andere stakeholders de uitdagingen in kaart gebracht. We hebben vervolgens met de stakeholders nadere stappen gezet om de samenwerking op het gebied van regionaal arbeidsmarktbeleid te versterken.

We beschikken elk jaar over € 1,5 miljoen waarmee we onderzoeken kunnen subsidiëren op het gebied van werk en re‑integratie van mensen met een ziekte of handicap. In 2023 konden geïnteresseerde partijen subsidie aanvragen voor onderzoek naar preventie van werkuitval bij mensen met een arbeidsbeperking die weer in een reguliere baan aan het werk zijn gegaan en voor onderzoek naar het in beeld krijgen en houden van niet‑uitkeringsgerechtigden met een arbeidsbeperking. Vanuit het budget (mede)financieren we ook subsidies die worden verstrekt via het kennisprogramma Vakkundig aan het werk 2, dat wordt uitgevoerd door ZonMw. In totaal hebben we in 2023 € 0,8 miljoen van het beschikbare subsidiebudget besteed.

Om ons sociaal‑medisch en arbeidsdeskundig handelen voor mensen met coronagerelateerde klachten te verbeteren, zijn we in 2022 verschillende onderzoeken gestart. Zo zijn we in samenwerking met het Limburgse Zuyderland Medisch Centrum begonnen met een landelijk onderzoek naar de impact van de coronapandemie op de arbeidsgeschiktheid van mensen en de gevolgen voor hun gezondheid en participatie. Uit de eerste resultaten blijkt dat het merendeel van de mensen met langdurige coronaklachten uiteindelijk vanwege deze klachten in de WIA belandt. Bij een deel van de mensen die in de eerste coronagolf zijn uitgevallen was er ook nog sprake van andere ernstige aandoeningen die hebben bijgedragen aan de arbeidsongeschiktheid. Eind 2023 hadden we in totaal meer dan 8.000 WIA‑claimbeoordelingen verricht waarbij coronaklachten een rol speelden. Bij een nadere diepteanalyse van de gegevens zal specifiek worden gekeken naar de invloed van de verschillende periodes van de coronapandemie en de aanwezigheid of afwezigheid van andere onderliggende aandoeningen. De resultaten van deze analyse verwachten we voor de zomer van 2024. Ze zullen worden gepubliceerd in een internationaal wetenschappelijk tijdschrift.